Τελευταία Κυριακή του Σεπτέμβρη, το ρολόι στο πυργοειδές κωδωνοστάσιο –με τις χαρακτηριστικές γαλάζιες λεπτομέρειες– του Καθεδρικού Ναού του Αγίου Ιωάννη Βαπτιστή στα Φηρά δείχνει δέκα ακριβώς. Ο πρωινός ήλιος λούζει με φως το ψηφιδωτό της μακρόστενης αυλής. Η εκκλησία, που χτίστηκε το 1823, όπως μαρτυρεί η μαρμάρινη επιγραφή στα λατινικά πάνω από την κεντρική είσοδο, είναι ο ενοριακός ναός των Καθολικών του νησιού. Δεκάδες πιστοί, τουρίστες με θερινά ρούχα και ντόπιοι πιο καλοντυμένοι, συμμετέχουν στη Θεία Λειτουργία που τελείται στα ελληνικά. Από τους ξένους, άλλοι βγάζουν εντυπωσιασμένοι φωτογραφίες, άλλοι κρατούν το φυλλάδιο με τα εδάφια της Αγίας Γραφής που θα διαβαστούν και άλλοι έχουν τα παιδιά τους αγκαλιά. Οι Σαντορινιοί, καμιά εικοσαριά, ψέλνουν με τη συνοδεία βιολιού.

Σαντορίνη: Γνωρίζουμε την άγνωστη γειτονιά των Καθολικών στην Καλντέρα-1
Ο εφημέριος πατέρας Φραγκίσκος Ρόμπλες με φόντο το πυργοειδές καμπαναριό και τον επιβλητικό τρούλο του Καθεδρικού Ναού του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή. 

Ο Μεξικανός εφημέριος πατέρας Φραγκίσκος, με τα πράσινα άμφια, καλεί το ποίμνιο να προσευχηθεί στη δική του γλώσσα και όποτε χρειάζεται εξηγεί στα αγγλικά ή στα ιταλικά τι πρόκειται να ακολουθήσει. Στέκεται σχεδόν στη μέση του επιβλητικού τρούλου· από πάνω του κρέμεται ο εντυπωσιακός πολυέλαιος και από κάτω του βρίσκεται ο τάφος των επισκόπων, ο οποίος χρησιμοποιήθηκε για τελευταία φορά το 1931. Εκτός από τους επισκόπους, στον περιβάλλοντα χώρο του ναού, και συγκεκριμένα στην «Κατακούμπα», θάβονταν όλοι οι αποθανόντες Καθολικοί μέχρι το 1902, οπότε και κατασκευάστηκε το νεκροταφείο του Αγίου Γεωργίου. Στο τέλος της λειτουργίας, ο πατέρας Φραγκίσκος, όρθιος στο προαύλιο, χαιρετά ευδιάθετος έναν έναν τους πιστούς. Οι τουρίστες τού λένε από πού κατάγονται, ενώ οι ντόπιοι σε πηγαδάκι μοιράζονται τα νέα τους. Πλέον, είναι μετρημένοι στα δάχτυλα. «Εμείς ειδικά φαγητά δεν ετοιμάζαμε ποτέ, δεν τα είχαμε στο τελετουργικό μας. Οργανώναμε όμως μεγάλες γιορτές και λιτανείες, με το αρμόνιο, τους ύμνους μας και τα σημαιάκια μας», θυμάται η 75χρονη Τερέζα Πατρικιάνου, Καθολική πάππου προς πάππου. Παντρεμένη για πάνω από μισό αιώνα με τον ψάλτη της εκκλησίας, Κωνσταντίνο Πατρικιάνο, ζούσαν στο Κοντοχώρι, παλαιότερα ξεχωριστή περιοχή βορειοανατολικά των Φηρών και τώρα συνοικία ενσωματωμένη στην πρωτεύουσα. «Διακόσια άτομα ήταν Καθολικοί στη γειτονιά μου, είχαμε και δική μας ενορία, τον Άγιο Αντώνιο. Μετά τον σεισμό του 1956, οι περισσότεροι έφυγαν στην Αθήνα για να βρουν την τύχη τους. Μου λείπει η κοινότητα και τα κυριακάτικα μεσημεριανά μας γεύματα μετά τη λειτουργία», διηγείται με νοσταλγία.

Σαντορίνη: Γνωρίζουμε την άγνωστη γειτονιά των Καθολικών στην Καλντέρα-2
Από τα πιο πολυφωτογραφημένα σημεία της Σαντορίνης, η καθολική εκκλησία της Παναγίας των Αγίων Θεοδώρων, με τον Σκάρο να φαίνεται στο βάθος. 

«Ένας τεράστιος όγκος λάβας»

Όπως γράφει στο βιβλίο του Οι Καθολικοί της Σαντορίνης ο Ιωάννης Χ. Δελένδας, «δεν μπορείς να μιλήσεις για τη ζωή των κατοίκων χωρίς να σε διακόψουν οι κλονισμοί του εδάφους και δεν μπορείς να αναφέρεις τα παθήματα της γης χωρίς να περάσει από μπρος σου η αγωνία των ανθρώπων». Όλη η ιστορία της Σαντορίνης, από τη γεωλογική της εξέλιξη μέχρι την πληθυσμιακή της ανάπτυξη, είναι συνυφασμένη με την ηφαιστειακή δραστηριότητα. Το ίδιο ισχύει και για την παρουσία των Καθολικών, η οποία ατόνησε μετά τον φονικό σεισμό στις 9 Ιουλίου του 1956. Η δόνηση των 7,7 Ρίχτερ με επίκεντρο την Αμοργό και το τσουνάμι τριάντα μέτρων που προκάλεσε σκότωσαν συνολικά 53 ανθρώπους και γκρέμισαν εκατοντάδες σπίτια στο Αιγαίο. Ανάμεσά τους και πολλά κτίρια στη σημερινή γειτονιά των Καθολικών, που απλώνεται κατά μήκος της Καλντέρας, ξεκινώντας από τον σταθμό του τελεφερίκ και φτάνοντας μέχρι την πλατεία του Αγίου Γερασίμου στο Φηροστεφάνι. Ωστόσο, δεν είναι αυτή η πρώτη Καθολική γειτονιά της Σαντορίνης.

Σαντορίνη: Γνωρίζουμε την άγνωστη γειτονιά των Καθολικών στην Καλντέρα-3
Έλληνες πιστοί και τουρίστες Καθολικοί λαμβάνουν τη Θεία Κοινωνία. 

Η εμφάνιση του καθολικισμού στο νησί εντοπίζεται λίγο μετά το τέλος της Δ΄ Σταυροφορίας, το 1204, όταν οι Φράγκοι διαμέλισαν τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία και μοίρασαν τα νησιά κυρίως στους Βενετούς. Τη Θήρα και τη Θηρασιά, εκτάσεις πλούσιες σε καλλιεργήσιμη γη, κατέλαβε ο βαρόνος Ιάκωβος Βαρότσης, ένας εύπορος άρχοντας από τη Βενετία, του οποίου η οικογένεια κυριάρχησε στα δύο νησιά μέχρι το 1334. Οι κατακτητές, αναζητώντας την καταλληλότερη θέση για το κάστρο τους, προτίμησαν, σύμφωνα με την περιγραφή του Ι. Χ. Δελένδα, «έναν τεράστιο όγκο λάβας που προχωρεί μέσα στη θάλασσα και στέκει σαν πένθιμη πυραμίδα πάνω από τον τάφο της βυθισμένης ξηράς». Ο Σκάρος, αυτός ο γυμνός βράχος με το σκούρο χώμα στο Ημεροβίγλι, που σήμερα δεν θυμίζει σε τίποτα την πυκνή καστροπολιτεία των εκατό σπιτιών της Ενετοκρατίας, αποτέλεσε την πρωτεύουσα του νησιού μέχρι τον 18ο αιώνα. Πρώτη εκκλησία που ανεγέρθηκε ήταν η Μητρόπολη τον 15ο αιώνα, ο καθεδρικός ναός του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή, ο «Ντόμος», όπως τον αποκαλούν στα φραγκολεβαντίνικα.

Ουσιαστικά, ο Σκάρος, μέχρι την οριστική ερήμωσή του στα τέλη του 19ου αιώνα λόγω των σεισμών και των ηφαιστειακών εκρήξεων, λειτούργησε ως πυρήνας του καθολικισμού, προσελκύοντας για μόνιμη εγκατάσταση ιεραποστολικά τάγματα που επισκέπτονταν συχνά το νησί. Εδώ, το 1595 θα ιδρυθεί από τον επιχώριο επίσκοπο, Αντώνιο Ντε Μάρκις, σε συνεργασία με την οικογένεια Δαργέντα η Μονή της Αγίας Αικατερίνης των Δομινικανίδων Καλογριών και το 1642 θα δημιουργηθεί μια κοινότητα Ιησουιτών με κέντρο τη Μονή της Παναγίας. Οι Ιησουίτες, εκτός από τη διδασκαλία Φιλοσοφίας, Μαθηματικών κ.ά., διατηρούσαν και ένα μικρό νοσοκομείο για τις ανάγκες των απόρων. Σταδιακά, όσο μεγάλωνε ο πληθυσμός στο νησί, αυξάνονταν οι εκκλησιαστικές εγκαταστάσεις εκτός Σκάρου και τα Φηρά το 1710 έγιναν ξεχωριστή ενορία. Η εξάπλωση του καθολικισμού πέραν της πρωτεύουσας σε συνδυασμό με την εξάλειψη της πειρατείας, οπότε οι κάτοικοι δεν χρειαζόταν πια να προστατεύονται από τις επιδρομές, και την επικινδυνότητα του βράχου, ωρίμασαν τις συνθήκες για τη μετάβαση από τον Σκάρο στα Φηρά. Το 1745, οι Ιησουίτες είχαν εκπονήσει ένα σχέδιο για την κωμόπολη των Φηρών, το οποίο προέβλεπε και ένα κτίριο για τη μετεγκατάστασή τους.

Σαντορίνη: Γνωρίζουμε την άγνωστη γειτονιά των Καθολικών στην Καλντέρα-4
Το βιολί συνοδεύει τη Θεία Λειτουργία της Κυριακής. 

Ένας θαυμαστός μικρόκοσμος

Τελικά, οι Ιησουίτες έφυγαν το 1773 και δέκα χρόνια αργότερα τους διαδέχθηκαν οι πατέρες Λαζαριστές. Οι τελευταίοι αποφάσισαν αρχικά να ολοκληρώσουν το ημιτελές κτίριο των Ιησουιτών, το οποίο εν τέλει παραχώρησαν στις Αδελφές του Ελέους, που έφτασαν στο νησί το 1841, και στη συνέχεια να κατασκευάσουν νέο κτιριακό συγκρότημα που εξυπηρετείται από τον ναό της Αμιάντου Συλλήψεως (1790), γνωστό και ως «Συλληφθείσα». «Η οριστική εγκατάλειψη του Σκάρου από την καθολική κοινότητα επισφραγίστηκε το 1811, με τη μεταφορά των Δομινικανίδων Καλογριών. Έκτοτε, τον άλλοτε ακμαίο βράχο επισκέπτονταν ορισμένοι βοσκοί και πλιατσικολόγοι που αποσπούσαν οικοδομικά υλικά από τις ερειπωμένες κατοικίες», σημειώνει ο Δημήτρης Ν. Κασαπίδης, δρ Ιστορίας και Ιστορίας της Τέχνης, ο οποίος έχει ασχοληθεί συστηματικά με τον καθολικισμό στη Σαντορίνη.
Σε αυτόν τον θαυμαστό μικρόκοσμο, που μετράει εννιά αιώνες ζωής, συντίθεται από χιλιάδες επιμέρους ιστορίες και πλέον διασώζεται μέσω των εναπομεινάντων κτιρίων και των αφηγήσεων των ντόπιων, που είναι διασκορπισμένοι σε όλο το νησί, αναλαμβάνει να μας ξεναγήσει ο εφημέριος πατέρας Φραγκίσκος Ρόμπλες. Όταν μετακόμισε στη Σαντορίνη, το 2006, συνάντησε μια ακμάζουσα πολωνική κοινότητα Καθολικών, οι οποίοι διατηρούσαν και δικό τους σχολείο. Την παρουσία τους στο νησί μαρτυρά η εικόνα της «Παναγίας Τσεστοχόβα» στον Ντόμο, που την έφεραν μαζί τους στις αρχές του 1990. «Οι Πολωνοί άρχισαν να φεύγουν μαζικά το 2010, με την οικονομική κρίση. Γενικότερα, η πλειονότητα των Καθολικών στη Σαντορίνη τα τελευταία τριάντα χρόνια είναι αλλοδαποί, κυρίως αλβανικής καταγωγής. Οι Έλληνες δεν ξεπερνούν τους πενήντα», μου εξηγεί ο εφημέριος, με φόντο τον τρούλο του ναού της Συλληφθείσας.

Η ξενάγησή μας αρχίζει από την ταράτσα του μοναστηριού του Τάγματος των Λαζαριστών, το οποίο, μεταξύ άλλων, στα δυόμισι στρέμματά του περιλαμβάνει την οικία και το γραφείο του εφημέριου, ξενώνες, όπου φιλοξενούνται φοιτητές από όλο τον κόσμο, και το τμήμα της Μονής των Αδελφών του Ελέους. Από δω πάνω, εκτός από την εκπληκτική θέα στη Νέα Καμένη και στη Θηρασιά, μπορούμε να καταλάβουμε την τεράστια έκταση των τριών μοναστηριών. Τα κτίρια των Λαζαριστών, των Αδελφών του Ελέους και των Δομινικανίδων, που συνορεύουν μεταξύ τους, συμπεριλαμβανομένων των ναών τους, σχηματίζουν ένα πολύπλοκο ενιαίο οικοδομικό συγκρότημα, το οποίο απαρτίζεται από στοές, φανερούς και μυστικούς διαδρόμους, υπόγεια περάσματα, δωμάτια και αίθρια με περιστύλια, στο κέντρο των οποίων είναι χωροθετημένη η κεντρική στέρνα για τη συλλογή όμβριων υδάτων. Τα κτίριά τους, πλην των θρησκευτικών χώρων, στέγαζαν σχολεία, νοσοκομεία και γηροκομεία, στηρίζοντας πολύ την τοπική κοινωνία.

Σαντορίνη: Γνωρίζουμε την άγνωστη γειτονιά των Καθολικών στην Καλντέρα-5

Σαντορίνη: Γνωρίζουμε την άγνωστη γειτονιά των Καθολικών στην Καλντέρα-6
Στη Μονή της Αγίας Αικατερίνης ζουν μόνιμα 12 μοναχές. Η αδελφή Μαρία (κάτω), μία από αυτές, επικοινωνεί πίσω από ένα προστατευτικό χώρισμα που, όπως μαθαίνουμε, έχει «συμβολικό χαρακτήρα». ©ΠΕΤΡΟΣ ΓΙΑΝΝΑΚΟΥΡΗΣ /AP photo

Οι κρίκοι με το παρελθόν

Για παράδειγμα, όπως φαίνεται σε μία από τις 1.500 φωτογραφίες του αρχείου της Καθολικής Επισκοπής Θήρας που ψηφιοποίησε εθελοντικά το 2015 το Ψηφιακό Αρχείο Θήρας, στην αυλή του εστιατορίου Σελήνη έπαιζαν ποδόσφαιρο οι μαθητές του Αγίου Ιωσήφ, του σχολείου των Λαζαριστών. Το σχολείο, το πρώτο που ιδρύθηκε στα Φηρά, την περίοδο 1922-1940, λειτούργησε υπό τη μορφή Ανώτερης Σχολής Δημοτικής Εκπαίδευσης και διέθετε ένα πλήρες εργαστήριο Φυσικής-Χημείας και μια μεγάλη θεατρική αίθουσα. Εκτιμάται ότι φοίτησαν περίπου 1.500 μαθητές υπό τη φροντίδα 75 συνολικά Λαζαριστών μοναχών. Αν και η σχολή έκλεισε το 1940, με την κήρυξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, μέχρι το 1954 επισκέπτονταν το μοναστήρι ηλικιωμένοι πατέρες για να αναπαυτούν. Ο σεισμός του 1956 σήμανε την εγκατάλειψη του νησιού από τους Λαζαριστές, όπως και έναν χρόνο αργότερα από τις Αδελφές του Ελέους, οι οποίες είχαν ιδρύσει Κολλέγιο Θηλέων, ορφανοτροφείο, νοσοκομείο και γηροκομείο, που ονομαζόταν Σπιτάλια.

«Από την πρώτη ως την πέμπτη Δημοτικού ήμουν οικότροφη. Ό,τι ξέρω σήμερα το έμαθα στο μοναστήρι. Μόνο για γαλλικά μη με ρωτήσεις», διηγείται η Σαντορινιά Μαρία Ξαγοράρη, 78 χρονών, η οποία από το 1996 φροντίζει τον καθολικό ναό της Παναγίας των Αγίων Θεοδώρων στο Φηροστεφάνι. Χτισμένος το 1757, προσφέρει οπτική επαφή με τον Σκάρο και συγκαταλέγεται στα πιο φωτογραφημένα σημεία του νησιού. «Ήμασταν πάνω από τριάντα κορίτσια στο μοναστήρι και βοηθούσαμε όπου μπορούσαμε. Θυμάμαι η αδελφή Ζοζεφίν ήταν προϊστάμενη του φαρμακείου», συμπληρώνει. Αναμνήσεις από τα παλιά διατηρούν και η Βικτώρια Ρούσου με τον σύζυγό της Γιώργο, οι οποίοι μας φίλεψαν ένα παγωμένο τσίπουρο στην αυλή τους. Το σπίτι τους στην Καλντέρα παραμένει από τα λιγοστά που δεν έχουν μετατραπεί σε τουριστικά καταλύματα.

Σαντορίνη: Γνωρίζουμε την άγνωστη γειτονιά των Καθολικών στην Καλντέρα-7
Η καμάρα των Δομονικανών είναι χαρακτηριστικό σημείο στα Καθολικά. Ψηλά διακρίνεται το κωδωνοστάσιο της Ροζάριας. 

Στα 75 τους, μαζί με την κυρία Μαρία, είναι από τους ελάχιστους Καθολικούς που μένουν στη γειτονιά. Συνδετικοί κρίκοι του παρόντος με το παρελθόν, δυσκολεύονται πια να αναγνωρίσουν τον τόπο τους. «Κατά την περιφορά της Αγίας Δωρεάς, όταν γιορτάζαμε δηλαδή την Πρώτη Κοινωνία των παιδιών, όλα τα σπίτια ήταν στολισμένα με κόκκινα χρώματα και οι δρόμοι στρωμένοι με πορφυρά χαλιά», λένε και οι δύο με ένα φωτεινό χαμόγελο, αποκαλυπτικό της μελαγχολίας του περασμένου καιρού. Βγαίνοντας από το κατώφλι τους, κατευθυνθήκαμε προς το Μοναστήρι των Αδελφών Δομινικανίδων, που βρίσκεται απέναντι από τον Καθεδρικό Ναό του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή. Έξω από το καθολικό εκκλησάκι του Αγίου Στυλιανού, που είναι θεμελιωμένο στο χείλος του γκρεμού, ανταμώσαμε τον Αντώνη Πατρικιάνο, ιδιοκτήτη ξενοδοχείου, του οποίου ο πατέρας μεγάλωσε ακριβώς απέναντι από τον γραφικό ναό. Καθολικός ο ίδιος, παντρεύτηκε Ορθόδοξη από την περιοχή του Πύργου και τώρα ζουν εκεί μαζί με τον μικρό τους γιο. «Άμα έχεις οικογένεια, είναι πολύ δύσκολο να μένεις στην Καλντέρα, ειδικά το καλοκαίρι που δεν μπορείς να πλησιάσεις από τους τουρίστες. Οι περισσότεροι  Έλληνες Καθολικοί έχουν μετακομίσει εκτός της παλιάς γειτονιάς», περιγράφει και μας συνοδεύει ως την είσοδο της Μονής της Αγίας Αικατερίνης. Εδώ ζουν δώδεκα αδελφές, όλες από το εξωτερικό, με εξαίρεση την αδελφή Μαρία του Ιησού, που κατάγεται από τη Σύρο. Τη συναντήσαμε, μαζί με την ηγουμένη αδελφή Λουκία από την Αργεντινή και την αδελφή Μαρί-Σκλάβα της Ευχαριστίας από το Πουέρτο Ρίκο, στον χώρο των επισκεπτών.

Συζητήσαμε για το πνευματικό τους έργο, τις ιδιαίτερες συνθήκες διαβίωσής τους, για την εμπειρία τους κατά την περίοδο του κορωνοϊού, όταν για λόγους προστασίας η Θεία Λειτουργία τελούνταν κεκλεισμένων των θυρών, αλλά και για τον εορτασμό των 425 χρόνων της μονής αυτό το καλοκαίρι. Μας χώριζαν ένα προστατευτικό τζάμι, που προστέθηκε στην πανδημία, και κάτι λευκά σίδερα. «Το χώρισμα είναι συμβολικό. Θέλουμε να δηλώσουμε ότι ζούμε στον κόσμο, αλλά δεν ανήκουμε σε αυτόν», εξηγεί η αδελφή Μαρία την ύπαρξη του διαχωριστικού κιγκλιδώματος, χαρακτηριστικού όλων των μοναστηριών ενορατικής ζωής. Νομίζω κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και με τη γειτονιά των Καθολικών. Είναι εντός χώρου, αλλά εκτός χρόνου. Ανήκουν σε μια άλλη εποχή, όπως και οι λιγοστοί πια κάτοικοί της.

Σαντορίνη: Γνωρίζουμε την άγνωστη γειτονιά των Καθολικών στην Καλντέρα-8
Αρχές του 20ού αιώνα, μαθητές του Αγίου Ιωσήφ, του σχολείου των Λαζαριστών, παίζουν ποδόσφαιρο εκεί που σήμερα είναι η αυλή του εστιατορίου Σελήνη. Η φωτογραφία ανήκει στο αρχείο της Καθολικής Επισκοπής Θήρας, το οποίο ψηφιοποιήθηκε εθελοντικά από το Ψηφιακό Αρχείο Θήρας το 2015.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

− Οι Καθολικοί της Σαντορίνης, Ι. Χ. Δελένδα, Γραφείον Καλού Τύπου, 2019
− Η Καθολική Εκκλησία στη Σαντορίνη, Γ. Κοκκαλάκης, Αυτοέκδοση, 2015
− Σαντορίνη & Επανάσταση 1821, Συλλογικός Τόμος (επιμέλεια Λ. Ζώρζος), Καλλίστη, 2021
− Εκκλησιαστική Προσωπογραφία της Σαντορίνης, Δ. Ν. Κασαπίδης, Σταμούλη, 2013
− Ιερά Μονή Δομηνικανίδων Αγίας Αικατερίνης στη Σαντορίνη, Δ. Ν. Κασαπίδης, εκτός εμπορίου, 2022

 

Γιάννης Παπαδημητρίου

Πηγή: kathimerini.gr

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *